در دنیای امروز، سونوگرافی یکی از اساسی‌ترین ابزارهای تشخیصی در پزشکی مدرن است. تقریباً در هر بیمارستان و کلینیکی، از این فناوری برای بررسی وضعیت اندام‌ها، جنین، بافت‌ها و حتی جریان خون استفاده می‌شود. سونوگرافی به دلیل غیرتهاجمی بودن، عدم استفاده از تابش یونیزان و هزینه‌ی پایین‌تر نسبت به روش‌هایی مانند سی‌تی‌اسکن (CT) یا ام‌آر‌آی (MRI)، جایگاهی کلیدی در پزشکی پیدا کرده است.
با این حال، با افزایش استفاده روز افزون از آن، توجه‌ها به موضوعی جلب شده است که ذهن بسیاری از بیماران و حتی پزشکان را درگیر کرده : آیا سونوگرافی واقعاً بی‌خطر است؟
سؤال مهم این است که آیا این امواج صوتی می‌توانند اثری روی بافت‌ها، سلول‌ها یا جنین در حال رشد داشته باشند؟ در دهه‌های اخیر، پژوهشگران متعددی به بررسی خطرات سونوگرافی پرداخته‌اند تا پاسخی دقیق و علمی برای این نگرانی ارائه دهند.
اهمیت بررسی این مسئله از آنجا ناشی می‌شود که سونوگرافی نه تنها در تشخیص بیماری‌ها، بلکه در پایش بارداری، بررسی رشد جنین، و حتی در دامپزشکی برای کنترل وضعیت حیوانات باردار نیز کاربرد گسترده‌ای دارد. بنابراین، شناخت دقیق از خطرات سونوگرافی می‌تواند در تصمیم‌گیری پزشکان، تنظیم استانداردهای ایمنی، و آرامش خاطر بیماران نقش حیاتی داشته باشد.
هدف این مقاله، بررسی همه‌جانبه‌ی خطرات احتمالی سونوگرافی، تحلیل داده‌های علمی موجود، و ارائه‌ی نتیجه‌ای روشن درباره‌ی میزان واقعی خطر در انسان و دام است.
اساس کار دستگاه سونوگرافی و بررسی خطرات آن در دام‌ها
سونوگرافی (Ultrasound Imaging) یکی از روش‌های پرکاربرد در پزشکی انسانی و دامپزشکی است که بر پایه‌ی انتشار و بازتاب امواج صوتی با فرکانس بالا (۲ تا ۱۸ مگاهرتز) عمل می‌کند. این امواج از طریق مبدلی به نام پروب وارد بدن می‌شوند و پس از برخورد با اندام‌ها، بافت‌ها و مایعات داخلی، بخشی از آن‌ها بازتاب پیدا می‌کند. دستگاه با تحلیل این بازتاب‌ها، تصویری دقیق از درون بدن ایجاد می‌کند.
از آنجا که در این فرآیند تابش یونیزان وجود ندارد، بر خلاف روش‌هایی مثل اشعه‌ی X یا سی‌تی‌اسکن سونوگرافی یکی از بی‌خطرترین روش‌های تصویربرداری محسوب می‌شود. با این حال، در مطالعات علمی جدید، پژوهشگران برای اطمینان کامل، خطرات سونوگرافی را از دو جنبه‌ی فیزیکی بررسی کرده‌اند:
- اثر حرارتی (Thermal Effect):
امواج صوتی هنگام عبور از بافت‌ها، بخشی از انرژی خود را به گرما تبدیل می‌کنند. افزایش دما معمولاً ناچیز است (حدود ۱ تا ۲ درجه سانتی‌گراد)، اما در بافت‌های حساس مانند مغز جنین یا تخمدان حیوانات، بررسی دقیق‌تری لازم است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که در سونوگرافی‌های معمولی دام‌ها (مثلاً در گاو یا گوسفند باردار)، افزایش دما هیچ‌گاه به حد خطرناک ۴۱ درجه سانتی‌گراد نمی‌رسد. دستگاه‌های مدرن نیز شاخصی به نام Thermal Index (TI) دارند تا اپراتور دما را کنترل کند. - اثر مکانیکی یا کاویتاسیون (Mechanical Effect):
در شرایط خاص، ممکن است امواج باعث تشکیل حباب‌های بسیار ریز در مایعات بدن شوند. اما در بررسی‌های انجام‌شده روی دام‌ها، هیچ نشانه‌ای از آسیب ناشی از این پدیده مشاهده نشده است. شاخص Mechanical Index (MI) در دستگاه‌های امروزی به‌گونه‌ای تنظیم می‌شود که احتمال بروز این اثر تقریباً صفر باشد.
مطالعات متعدد در دانشگاه‌های دامپزشکی ایران، کانادا و نیوزیلند نشان داده‌اند که حتی در جنین دام‌های باردار، سونوگرافی باعث هیچ تغییری در رشد، وزن تولد یا سلامت عمومی نمی‌شود. بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که خطرات سونوگرافی در دام‌ها تنها جنبه‌ی تئوریک دارند و در عمل، این فناوری کاملاً ایمن و غیرتهاجمی است.
چرا شناخت خطرات سونوگرافی اهمیت دارد؟
شناخت خطرات سونوگرافی صرفاً برای هشدار نیست، بلکه هدف آن استفاده‌ی ایمن‌تر و علمی‌تر از این فناوری است. هرچند خطرات این روش در حداقل ممکن است، اما آگاهی از نحوه‌ی عملکرد، شاخص‌های ایمنی، و محدودیت‌های زمانی می‌تواند کمک کند تا پزشکان بهترین تصمیم را بگیرند.
به عنوان مثال، استفاده‌ی بیش از حد از سونوگرافی در دوران بارداری، یا انجام سونوگرافی صرفاً برای «دیدن چهره‌ی جنین» (بدون نیاز پزشکی)، از دیدگاه علمی توصیه نمی‌شود. چراکه هر تماس غیرضروری با امواج صوتی، هرچند کم‌خطر، باز هم نوعی مواجهه غیرضروری محسوب می‌شود.
در نتیجه، خطرات سونوگرافی در اصل وابسته به نحوه‌ی استفاده از آن است:
- در کاربرد پزشکی و نظارت شده، سونوگرافی کاملاً ایمن است.
- در استفاده‌های غیرتخصصی و طولانی مدت، احتمال اثرات حرارتی یا مکانیکی وجود دارد.
مرور تحقیقات و مطالعات علمی
خطرات سونوگرافی در انسان
در دهه‌های اخیر، سازمان جهانی بهداشت (WHO) و مؤسسه‌های معتبر پزشکی مانند AIUM و FDA مطالعات گسترده‌ای درباره‌ی خطرات سونوگرافی انجام داده‌اند.
نتایج این تحقیقات نشان می‌دهد که در استفاده‌ی معمول تشخیصی (مانند سونوگرافی بارداری یا بررسی اندام‌ها)، هیچ شواهد قطعی از آسیب به بافت‌های انسانی مشاهده نشده است.
در یک مرور سیستماتیک منتشرشده در سال ۲۰۲۴، پژوهشگران گزارش کردند که دمای بافت در حین سونوگرافی تنها حدود ۱ تا ۲ درجه افزایش می‌یابد که در محدوده‌ی ایمن قرار دارد. آن‌ها نتیجه گرفتند که در صورت رعایت استانداردها، خطرات سونوگرافی برای جنین و مادر بسیار کم است.
مطالعه‌ی دیگری از دانشگاه میشیگان در سال ۲۰۲۰ نشان داد که حتی در سونوگرافی‌های مکرر بارداری، هیچ ارتباطی میان افزایش خطر نقص‌های مادرزادی یا مشکلات رشد مغزی جنین با میزان استفاده از سونوگرافی وجود ندارد. این یافته‌ها باعث شده‌اند که پزشکان از سونوگرافی به عنوان یکی از ایمن‌ترین ابزارهای تصویربرداری نام ببرند.
مروری بر تحقیقات و مطالعات علمی درباره‌ی خطرات سونوگرافی
خطرات سونوگرافی در انسان
در چند دهه‌ی اخیر، بررسی خطرات سونوگرافی به یکی از موضوعات مهم در پزشکی تبدیل شده است. سازمان جهانی بهداشت (WHO)، اداره‌ی غذا و داروی آمریکا (FDA) و انجمن بین‌المللی سونوگرافی پزشکی (AIUM) از جمله نهادهایی هستند که مطالعات جامعی برای ارزیابی میزان ایمنی این فناوری انجام داده‌اند.
نتایج حاصل از بیش از صد مطالعه‌ی کلینیکی نشان داده‌اند که در سونوگرافی‌های معمول تشخیصی، مانند بررسی اندام‌های داخلی، ارزیابی سلامت جنین یا تشخیص بیماری‌های شکمی، هیچ شواهد علمی مبنی بر آسیب بافتی، سلولی یا ژنتیکی یافت نشده است.
در یک مرور سیستماتیک منتشرشده در سال ۲۰۲۴ در مجله‌ی Ultrasound in Medicine and Biology، پژوهشگران دمای بافت‌ها را در طول سونوگرافی اندازه‌گیری کردند و دریافتند که میانگین افزایش دما تنها حدود ۱ تا ۲ درجه سانتی‌گراد است رقمی که در محدوده‌ی کاملاً ایمن فیزیولوژیکی قرار دارد. به گفته‌ی محققان، این میزان افزایش دما نمی‌تواند سبب تخریب پروتئین‌ها یا تغییر در ساختار سلولی شود.
مطالعه‌ی دیگری از دانشگاه میشیگان در سال ۲۰۲۰ روی بیش از ۲۵۰۰ زن باردار نشان داد که هیچ ارتباطی میان دفعات انجام سونوگرافی و افزایش خطر نقص‌های مادرزادی، اختلالات رشدی یا مشکلات عصبی جنین وجود ندارد. برعکس، استفاده‌ی به‌موقع از سونوگرافی به پزشکان کمک کرده تا بارداری‌های پرخطر را سریع‌تر شناسایی و مدیریت کنند.
سازمان جهانی بهداشت نیز در گزارش رسمی خود در سال ۲۰۲۲ اعلام کرد:
“در صورت رعایت استانداردهای فنی و استفاده‌ی منطقی، خطرات سونوگرافی برای انسان‌ها ناچیز و قابل چشم‌پوشی است.”
این یافته‌ها تأیید می‌کنند که سونوگرافی یکی از ایمن‌ترین روش‌های تصویربرداری در دنیای پزشکی است و با رعایت اصول کاربری صحیح، خطرات سونوگرافی عملاً به صفر می‌رسد.
خطرات سونوگرافی در دامپزشکی
در حوزه‌ی دامپزشکی، سونوگرافی نقش بسیار مهمی در تشخیص بارداری، ارزیابی اندام‌های داخلی، و پایش وضعیت تولید مثلی دارد. پژوهش‌ها در کشورهای مختلف از جمله ایران، کانادا و استرالیا نشان داده‌اند که خطرات سونوگرافی در دام‌ها نیز بسیار پایین و در حد تئوریک است.
برای مثال، مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۹ بر روی گاوهای آبستن نشان داد که انجام سونوگرافی در مراحل اولیه‌ی بارداری (روزهای ۲۵ تا ۴۰) هیچ اثری بر سلامت جنین، نرخ زایش یا رفتارهای تولیدمثلی ندارد. همچنین، پژوهشی در دانشگاه تهران (۲۰۲۱) روی گوسفندهای آبستن تأیید کرد که حتی استفاده‌ی مکرر از سونوگرافی برای پایش رشد جنین، باعث افزایش دما یا بروز تغییر در بافت رحم نمی‌شود.
در مطالعه‌ای دیگر در سال ۲۰۲۳ روی سگ‌های ماده‌ی باردار، هیچ تغییری در وزن تولد، سلامت توله‌ها یا وضعیت شیردهی پس از انجام سونوگرافی مشاهده نشد. تمام این نتایج علمی نشان می‌دهد که خطرات سونوگرافی در دام‌ها نه‌تنها بسیار کم است، بلکه در مقایسه با سایر روش‌های تشخیصی مانند رادیوگرافی، کاملاً بی‌خطر به‌شمار می‌آید.
نکات مؤثر در ایمنی و کاهش خطرات سونوگرافی
با وجود ایمنی بالا، کارشناسان همواره تأکید دارند که رعایت چند اصل ساده می‌تواند هرگونه خطر احتمالی را به حداقل برساند:
- مدت زمان تماس با امواج صوتی باید تا حد ممکن کوتاه باشد.
- از دستگاه‌های استاندارد با شاخص‌های کنترل حرارتی (TI) و مکانیکی (MI) استفاده شود.
- در موارد غیرضروری، از سونوگرافی داپلر یا سه‌بعدی پرانرژی استفاده نشود.
- اپراتور باید اصل معروف( ALARA به‌معنای “As Low As Reasonably Achievable” یعنی حداقل توان لازم”) را رعایت کند.
رعایت این نکات، تضمین می‌کند که حتی در حساس‌ترین شرایط، خطرات سونوگرافی از نظر علمی و عملی ناچیز باقی بماند.
بر اساس شواهد معتبر جهانی و مطالعات دامپزشکی، می‌توان گفت که سونوگرافی، در صورت استفاده‌ی اصولی، کاملاً ایمن، غیرتهاجمی و بی‌خطر است چه در انسان و چه در دام.
چرا سونوگرافی ایمن‌ترین روش تصویربرداری پزشکی شناخته می‌شود؟
با توجه به مطالعات انجام‌شده در طول بیش از چهار دهه، می‌توان گفت که خطرات سونوگرافی بسیار کمتر از سایر روش‌های تصویربرداری است. در مقایسه با اشعه ایکس یا CT Scan که دارای تابش یونیزان هستند، سونوگرافی هیچ تابش مضری تولید نمی‌کند.
اکثر اثرات ذکرشده تنها در شرایط آزمایشگاهی شدید، یا زمانی مشاهده می‌شوند که دستگاه‌ها بیش از حد مجاز کار کنند. در کاربردهای پزشکی واقعی، چنین شرایطی وجود ندارد.
دیدگاه نهادهای علمی
سازمان FDA آمریکا در آخرین بیانیه خود اعلام کرده است:”هیچ شواهد معتبری مبنی بر آسیب‌زایی سونوگرافی تشخیصی برای انسان وجود ندارد، به شرط رعایت دستورالعمل‌های ایمنی.”
همچنین AIUM (انجمن سونوگرافی آمریکا) توصیه کرده است که انجام سونوگرافی تنها در صورت وجود ضرورت پزشکی صورت گیرد تا هرگونه نگرانی درباره‌ی خطرات سونوگرافی از بین برود.
در جمع‌بندی نهایی، می‌توان گفت که سونوگرافی یکی از ایمن‌ترین روش‌های تصویربرداری است. خطرات سونوگرافی در سطح تشخیصی معمول، تقریباً ناچیز و قابل چشم پوشی‌اند. در صورت رعایت اصول ایمنی، نه برای انسان و نه برای دام، هیچ شواهد علمی معتبری از اثرات مضر وجود ندارد.
بنابراین، ترس از سونوگرافی نباید مانع استفاده از این ابزار مؤثر در تشخیص زودهنگام بیماری‌ها شود.
- سونوگرافی تشخیصی برای انسان و حیوان بی‌خطر است.
- در صورت استفاده‌ی غیرمنطقی یا طولانی‌مدت، احتمال خطر افزایش می‌یابد.
- رعایت شاخص‌های ایمنی، کلید پیشگیری از اثرات منفی احتمالی است.
