سل کانتر یا دستگاه شمارش گلبول‌ها، یکی از پرکاربردترین و اصلی‌ترین تجهیزات آزمایشگاهی میباشند. سل کانتر از دو واژه سل در معنای سلول و کانتر به معنای شمارشگر تشکیل شده است .
کاربرد و وظیفه اصلی این دستگاه ها تهیه گزارش از پارامترهای اصلی خون (شمارش و تعیین نوع گلبول خونی) است، به نحوی كه نمونه های غیر طبیعی از نمونه های طبیعی تفكیك گردیده و جهت انجام بررسی های بیشتر به کار گرفته شوند.
سه دسته گلبول در بدن انسان وجود دارد:
- گلبول سفید: وظیفه برقراری ایمنی بدن را به عهده دارند.
- گلبول قرمز: وظیفه اکسیژن رسانی
- پلاکت ها: وظیفه سیستم انعقادی و جلوگیری از خونریزی
شمارنده سلول یا سل کانتر، یکی از دستگاه‌های ضروری در آزمایشگاه‌های هماتولوژی بوده که با استفاده از آن می توان به تعداد و اندازه انواع سلول‌های خونی پی برد. جهت تشخیص بیماری‌های مختلف، آگاهی از تعداد و اندازه ی سلول‌های خونی از اهمیت به سزایی برخوردار میباشد.
کاربرد دستگاه سل کانتر
دستگاه سل کانتر معمولا جهت اندازه‌گیری پارامترهای زیر به کاربرده میشود:
- تعداد گلبول های قرمز (RBC)
- تعداد گلبول های سفید (WBC)
- تعداد پلاکت ها
- ارزیابی هموگلوبین، هماتوکریت،MCHC ، MCH، MCV
- شمارش افتراقی سلول های سفید
- بررسی شکل ظاهری گلبول های قرمز
روش‌های اندازه‌گیری در سل کانتر
- تغییر جریان الکتریکی (امپدانس الکتریکی): این روش عمده ترین و پرکاربرد ترین روش به کار رفته در سل کانترها میباشد. در روش امپدانس، سلول های خونی (به عنوان ذرات بیولوژیک نارسانا) در یک رقیق کننده هادی جریان الکتریکی (الکترولیت) معلق شده و سپس وارد روزنه شمارش میشود. در محفظه شمارش، یک جریان الکتریکی فرکانس پایین (AC) بین الکترودهای خارجی دو طرف روزنه، برقرار است. هنگام عبور سلول خونی از منطقه حساس روزنه ، ولتاژ جریان الکتریکی تغییر کرده و یک پالس الکتریکی تولید میکند که اندازه آن متناسب با حجم سلول میباشد.
- شیمی سلولی یا سیتوکمیکال یا فلوسایتومتری: فلوسایتومتری روشی برای شمارش ذرات میکروسکوپی، مانند سلول‌ها و کروموزوم‌ها است. در این روش ذرات در یک جریان سیال، معلق شده و یک‌به‌یک از مقابل نور عبور میکند و شمارش انجام میشود. به علاوه در این دستگاه‌ها امکان بررسی پارامترهای فیزیکی و شیمیایی ذره در یک‌زمان بسیار اندک وجود دارد. فلوسایتومتری به طور گسترده ای در تشخیص اختلالاتی مانند سرطان خون استفاده میشود.
- نوری (اپتیکال): این روش بر مبنای واکنش نور و ماده استوار است. هنگامی که یک پرتو نوری به جسمی که دارای ضریب شکست خاصی است برخورد کند، به چند حالت مختلف در می‌آید. منبع نوری مورد استفاده معمولا یک لامپ تنگستن- هالوژن یا یک لیزر نیمه‌هادی (مانند لیزر نئون- هلیوم) است. در این تکنولوژی سوسپانسیون رقیق‌شده سلول‌های خونی را به داخل جریان پیوسته‌ای از محلول الکترولیتی تزریق می‌کنند. جریان پیوسته باعث میشود تا سلول‌ها به صورت تک ردیفی از کانال فلوسل عبور کنند. در این کانال سلول‌ها از مقابل یک منبع نور گذر کرده و توسط پرتوی نور مورد اصابت قرار میگیرند. با توجه به وضعیت سلول‌ها و نور موجود، این نور اصابت کرده به سلول ممکن است جذب، بازتاب و یا پراکنده شوند. در این سل کانترها، آشکارسازهای نوری یا فوتودیتکتورهای خاص، جهت شناسایی و تبدیل پرتوهای پراکنده شده به سیگنال‌های الکتریکی استفاده میشود که در نهایت به‌وسیله واحد پردازش دستگاه به دادۀ قابل‌فهم تبدیل می‌شوند.
- روش های تلفیقی یا هیبرید: فواید و مزایای بسیاری در روش های نوری و امپدانسی وجود دارد اما این روش ها دارای محدودیت و نقاط ضعفی نیز میباشند. جهت رفع این محدودیت ها و دستیابی به روش های برتر جهت شمارش سلولی، شرکت‌های طراحی‌کننده سل کانترها بر آن شدند تا با به کارگیری رویکردهای تلفیقی کارایی و صحت پاسخ‌های حاصل از دستگاه‌ها را بهبود دهند. VCS ها و RF/DC ها از جمله روش های تلفیقی پر کاربرد هستند.
مواد مورد نیاز در سل کانترها
- محلول ایزتون یا Diluent: نوعی محلول رسانای شبیه به پلاسما جهت رقیق سازی نمونه خون و شمارش سلول های خونی
- محلول لیز کننده: جهت از بین بردن غشای سلول های قرمز در کاپیلاری مخصوص شمارش WBC
- محلول شستشو یا Rinse : جهت شستشوی تیوب ها و کاپیلاری ها و مرطوب نگه داشتن هر یک از آنها پس از هر سیکل اندازه گیری
- محلول شستشوی آنزیماتیک: جهت پاک کردن کاپیلاری ها و تیوب ها به صورت روزانه
- محلول پاک کننده پروب: جهت پاک کردن پروب و حل کردن لخته های خونی به جا مانده در تیوب، پروب و کاپیلاری ها
- کالیبراتور: جهت کالیبره کردن دستکاه سل کانتر
کالیبراسیون دستگاه سل کانتر
کالیبراسیون به مجموعه عملیاتی گفته میشود که ارتباط میان مقادیر اندازه‌گیری شده یک کمیت توسط دستگاه را با مقادیر واقعی آن که توسط روش‌های مرجع اندازه‌گیری و تعیین میشود، مشخص مینماید.
کالیبراسیون معمولا باید سالی یک تا دوبار انجام شود و در موارد زیر نیز ضروری میباشد:
- در زمان نصب و راه اندازی
- پس از هر بار تعمیر یا تعویض قطعه و یا سرویس دستگاه
- در صورت تعویض محلول ها
- قابل قبول نبودن نتایج کنترل کیفی روزانه
اصول نگهداری سل کانتر
- عملیاتی مانند روشن و خاموش کردن دستگاه، توجه به گيج‌هاي فشار، نگهداري‌های ضروری شامل شستشوهای روزانه، هفتگي، ماهيانه و … باید کاملا مطابق با كاتالوگ دستگاه يا آموزش كارشناسان شركت پشتيبان صورت گيرد.
- کليه اطلاعات مربوط به نگهداری دستگاه، مانند تاريخ انجام شستشوها، تعميرات، سرويس و يا تعويض محلولها باید ثبت و نگهداری شوند.
- کالیبره کردن دستگاه تقریبا هر شش ماه يکبار الزامی میباشد. ولی انجام اين امر در مواردی که پیش‌تر ذکر شد( مانند: ابتدای راه اندازی، پس از هر بار تعمير يا سرويس، قابل قبول نبودن نتايج کنترل کيفی روزانه، و يا تعويض محلولها) نيز ضروری می باشد.
- هر روز قبل از آنالیز نمونه‌های مراجعین، میبایست نمونه خون کنترل و دارای تاریخ انقضا، با دستگاه مورد آزمایش قرار گیرد و پس از بررسی و حصول اطمینان از نتایج آن با استفاده از نمودار کنترل، ارزیابی نمونه ها مراجعین انجام شود.
- در صورت عدم وجود خون کنترل، و يا برای کامل کردن ارزيابی عملکرد دستگاه، باید به صورت روزانه از آزمون آماري T-Brittin (آزمونی جهت تشخیص خطای سیستماتیک) استفاده شود.
- بررسی عدم دقت و عدم صحت دستگاه بطور منظم انجام گردد.
